Pierwsze dziesięciolecia XXI wieku udowadniają nam, jak istotne znaczenie ma proces komunikowania się. Obecnie ludzkość dysponuje możliwością rozpowszechniania symboli, znaków czy komunikatów w skali całego globu. Niekiedy zapominamy lub nie dostrzegamy tego, jak wiele zawdzięczamy procesowi komunikacji, który umożliwia przekazywanie informacji na odległość, bez ograniczeń miejsca i czasu, w tym z pokolenia na pokolenie, a więc stanowi podstawę interakcji społecznych. Dzięki temu w skali całego globu możemy dzielić zarówno te same treści, jak i te same emocje.

Komunikacja społeczna jest procesem porozumiewania się ludzi pomiędzy sobą poprzez wytwarzanie, przekształcanie i przekazywanie informacji. Proces ten może zachodzić pomiędzy jednostkami, grupami czy organizacjami społecznymi. Jest on działaniem celowym. Komunikujemy się społecznie, ponieważ dążymy do tego, by kształtować, modyfikować bądź zmieniać wiedzę, postawy i zachowania. Komunikujemy się, bo chcemy poinformować lub wywrzeć wpływ. To, kto się komunikuje i z jakich kanałów rozprzestrzeniania informacji korzysta, wpływa na formę i treść komunikatów. Chcemy być zrozumiani albo chcemy wywrzeć określoną reakcję na nasz komunikat, dlatego dostosowujemy je i sposób ich przekazywania do kompetencji odbiorcy. Inaczej będziemy rozmawiać z rodzicami, a inaczej z naszymi kolegami, nawet jeżeli przekazujemy informacje na ten sam temat. Bardzo istotne dla osiągnięcia celów komunikacji jest istnienie wspólnoty w zakresie rozumienia znaczenia (konotacja) i interpretacji (denotacja) znaków czy komunikatów pomiędzy uczestnikami. Proces komunikacji jest dynamiczny. Oznacza to, że możliwe są zmiany znaczeń lub powstawanie nowych słów. Dynamikę te uchwycili twórcy konkursu na Młodzieżowe Słowo Roku. I tak np. w 2021 roku słowem roku był „śpiulkolot” – czyli „miejsce do spania, słowo nawiązuje do mema, śpiulkać to ‘spać’” (PWN).

Proces komunikacji społecznej odbywa się w określonym kontekście – sytuacji komunikacyjnej. Uwarunkowania sytuacyjne mogą wpływać na prawidłowe zrozumienie intencji nadawcy, są one też istotne dla wystąpienia samej sytuacji komunikacyjnej. Komunikacja społeczna zachodzi zawsze pomiędzy różnymi podmiotami społeczności. A sam model komunikacji społecznej obejmuje:

1. nadawcę, który chce coś przekazać. Najczęściej jest to działanie intencjonalne i podejmowane w celu wywołania określonego zachowania lub zmiany postawy. Niekiedy jednak działania te mogą być nieintencjonalne – nadawca nie uświadamia sobie w pełni celu komunikacyjnego;

2. kodowanie – poprzez formę i wybór treści komunikatu decydujemy o sposobie wyrażenia naszej intencji. Wybieramy język komunikatu, dobieramy słowa, możemy zdecydować się na prosty komunikat lub taki, którego zrozumienie wymaga wyższych umiejętności w odczytaniu komunikatu, np. język branżowy, prawniczy. W komunikowaniu wykorzystujemy również elementy pozawerbalne, np. gestykulację czy mimikę;

3. komunikat – to co komunikujemy, merytoryczna treść komunikatu;

4. kanał – sposób rozprzestrzeniania komunikatu – może być to np. komunikat werbalny (wypowiedz), pisemny, wizualny (plakat, infografika), audiowizualny. Kanał komunikacji wybieramy w zależności od celu, posiadanych możliwości i kontekstu, w jakim się komunikujemy.

5. odbiorcę – osoba, do której kierujemy komunikat, to ona go interpretuje, może rozumieć go zbieżnie z naszymi intencjami lub odmiennie, opozycyjnie;

6. dekodowanie – odczytywanie intencji nadawcy, próbowanie odnalezienia znaczenia komunikatu poprzez rozumienie znaczenia słów, ale też odczytywanie elementów niewerbalnych komunikatu – jak np. gest, uśmiech czy sroga mina. Niekiedy komunikaty mogą być odczytywane selektywnie – zwracamy uwagę tylko na część komunikatu;

7. sprzężenie zwrotne – reakcja na komunikat, wiąże się z chęcią podjęcia komunikacji, zrozumienia intencji nadawcy i wyrażenia naszego stosunku, reakcji na ten komunikat;

8. szumy informacyjne – wszelkiego rodzaju zakłócenia mogące utrudniać proces zrozumienia komunikatu nadawcy – może być to po prostu hałas, ale i skomplikowana terminologia, nasza dotychczasowa wiedza czy schematy myślowe.

Schemat 1. Komunikacja społeczna

Nadawca i odbiorca to uczestnicy niezbędni w procesie komunikacji społecznej. W zależności od liczby uczestników lub kanałów komunikacji proces daje się podzielić na komunikację:

• intrapersonalną – komunikowanie się ze sobą samym, często np. w sytuacjach stresowych, wymagających namysłu. Nadawca jest w niej tożsamy z odbiorcą;
• interpersonalną – zachodzącą pomiędzy co najmniej dwiema osobami. Może być to komunikacja np. pomiędzy rodzicem a dzieckiem. Nadawca i odbiorca mogą zmieniać role;
• wewnątrzgrupową – wiąże się z przekazywaniem informacji wewnątrz jednej grupy, każdy członek grupy może uczestniczyć w komunikacji jako nadawca i odbiorca. Przykładami takich grup może być rodzina, grupa rówieśnicza;
• grupową (międzygrupowa) – wymiana informacji zachodzi w tym przypadku pomiędzy grupami, możliwa jest zmiana ról, a każdy członek grupy może być nadawcą lub odbiorcą;
• masową – w wymianę informacji w tym przypadku angażują się środki masowego przekazu. Komunikaty adresowane są do szerszego grona odbiorców. Istotne dla wyodrębnienia tego typu komunikacji jest kanał, którym są media. W tym miejscu warto zaznaczyć, że rozwój technologiczny, w tym przede wszystkim upowszechnienie Internetu, znacznie zmienił sposób komunikowania społecznego – nadal mamy do czynienia z komunikowaniem zapośredniczonym, realizowanym z wykorzystaniem środków technicznych, jednak dotychczas bierna rola odbiorców zmieniła się i dziś mogą oni być nadawcami;
• ekstrapersonalną – wiąże się z komunikowaniem człowieka z maszynami, jak np. boty czy asystenci głosowi.

Czwarta Władza

Media masowe pełnią istotne funkcje w systemie społecznym. Przypisuje się im współcześnie znaczącą rolę w zakresie przekazywania informacji i tworzenia opinii publicznej wobec wydarzeń społecznych, politycznych czy kulturalnych. Dostrzeżenie ich znaczenia znalazło wyraz w występującej w dyskursie publicznym frazie „czwarta władza” – używanej jako synonim dla mediów.

Poszukując źródeł tego określenia należy odwołać się do monteskiuszowskiej koncepcji trójpodziału władzy, która uzupełniona została o czwarty element, „czwarty stan”, czyli właśnie media. Pierwsze użycie określenia „czwarty stan” w stosunku do dziennikarzy prasowych przypisywane jest brytyjskiemu parlamentarzyście Edmundowi Burke (lata 80. XVIII w). W XXI wieku termin ten jest powszechnie znany i używany dla określenia wszystkich mediów.

Posługiwanie się tym terminem wobec mediów podkreśla jedną z funkcji, jaką one pełnią. Do funkcji mediów zalicza się informowanie o wydarzeniach krajowych i międzynarodowych; zapewnienie rozrywki; socjalizację umożliwiającą prawidłowe funkcjonowanie w społeczeństwie; motywację do realizacji społecznych i osobistych celów; zapewnienie forum do debaty i dyskusji; edukację i rozwój kultury, integrację przekazującą wiedzę o jednostkach i grupach a służącą porozumieniu. Wreszcie, mediom przypisuje się również zadanie stania na straży demokracji i kontroli poczynań sprawujących władzę. Mają one kontrolować trzy pozostałe władze: wykonawczą, ustawodawczą i sądowniczą. Termin „czwarta władza” zrównuje więc znaczenie mediów z trzema pozostałymi władzami, pokazuje jednak także silne związki pomiędzy światem polityki i światem mediów.

W rzeczywistości media nie posiadają władzy politycznej ani ekonomicznej, nie mają formalnie zagwarantowanych praw i narzędzi mogących zapewnić wymuszenie określonego postępowania lub jego zaniechanie. Ich siła wynika z możliwości oddziaływania na odbiorców – obywateli, a zatem wpływania na system polityczny. Relacjonując i oceniając rzeczywistość społeczną, w tym polityczną, media ujawniają nieprawidłowości w działaniach władz, informują o zachowaniach niewłaściwych i je piętnują. Media mają wpływ na postawy, zachowania i opinie odbiorców. Takie postrzeganie roli mediów zgodne jest z teorią agenda setting – zakładającą, że media dokonują hierarchizacji spraw i problemów – za ich pośrednictwem dowiadujemy się, że coś się stało, sugerują nam również, jak interpretować to wydarzenie. Innymi słowy media informują odbiorców, o czym mają myśleć i w jaki sposób.

Kontrola władzy przez media znalazła wyraz w jednej z form dziennikarstwa – dziennikarstwie śledczym – koncentrującym się na tropieniu nadużyć władz. Jednym z najbardziej znanych przykładów kontroli poczynań władzy przez dziennikarzy była ujawniona w Stanach Zjednoczonych przez „Washington Post” afera Watergate. Dziennikarskie śledztwo prowadzone przez Boba Woodwarda i Carla Bernsteina ujawniło, że włamanie w 1972 roku do siedziby Demokratów w kompleksie Watergate zostało przeprowadzone za zgodą i we współpracy z pracownikami sztabu wyborczego ówczesnego prezydenta USA Roberta Nixona. W konsekwencji ujawnienia afery i ujawnienia informacji na temat innych sprzecznych z prawem działań Nixon podał się do dymisji. Sama afera traktowana jest jako przykład sprawowania przez media czwartej władzy.

Kontrola władz przez media jest utrudniona ze względu na złożoność systemu społecznego i politycznego w państwach demokratycznych, a także i przez to, że media są podmiotami związanymi z rynkiem. Istotnymi ograniczeniami w realizacji tego zadania mogą być również:

• tabloidyzacja – poszukiwanie i rozpowszechnianie informacji małoznaczących społecznie, ograniczanie informacji ważkich społecznie na rzecz tych błahych, ale sensacyjnych, rozrywkowych czy negatywnych. W rezultacie odbiorcy otrzymują mniej wartościowych, trudniejszych w odbiorze treści;
• komercjalizacja – rozpowszechnianie informacji rozrywkowych, sensacyjnych, które mogą przynieść zysk właścicielom mediów, zapewnić dobre wyniki finansowe z reklam kosztem informacji istotnych społecznie a mniej poczytnych. W tym kontekście istotne jest również zjawisko koncentracji mediów – polegające na kontrolowaniu mediów przez zmniejszającą się liczbę właściciel, co może wpływać na wybór treści i sposób ich prezentacji;
• polityzacja – instrumentalne wykorzystywanie mediów przez polityków do realizacji własnych celów, wpływ polityków na media.

Nie bez znaczenia dla pełnienia przez media funkcji kontrolnej jest również uzależnienie od państwa – poprzez subsydia i dotacje czy też kontrolowanie mediów publicznych przez partie sprawującą władzę.

Wymiana opinii i wolność słowa

System demokratyczny może poprawnie funkcjonować tylko wtedy, kiedy zapewniona zostanie wolność słowa i pluralizm opinii. Swoboda wyrażania opinii i poglądów jest prawem człowieka gwarantowanym w prawie międzynarodowym (m.in. w Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka ONZ, art. 19; Europejskiej Konwencji Praw Człowieka Rady Europy, art. 10) i prawie polskim (Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej, art. 54). Wolność słowa obejmuje nie tylko możliwość rozpowszechniania bez ingerencji własnych opinii i poglądów, ale zakłada także możliwość pozyskiwania i zapoznawania się z informacjami i opiniami. Ograniczeniu nie podlega forma wyrażania opinii może to być np. wypowiedź słowna, nagranie, artykuł, plakat czy też formy artystyczne.

Wolność słowa nie jest jednak bezwarunkowa i podlega ograniczeniom prawnym. Wśród katalogu ograniczeń wskazuje się m.in. zakaz rozpowszechniania informacji nieprawdziwych i wprowadzających w błąd, ochronę dobrego imienia innych, bezpieczeństwo publiczne, tajemnicę wojskową, tajemnicę handlową. Istotne jest przy tym, że ograniczenia te mogą być wprowadzane jedynie w przypadkach określonych w prawie i powinny mieć charakter czasowy.

Realizacja prawa do wolności wyrażania opinii i poglądów gwarantuje poprawne funkcjonowanie sfery publicznej oraz państwa i jego instytucji. W przypadku systemów demokratycznych nie mniej istotne jest to, że wolność słowa można rozpatrywać jako wypełnienie wymogów demokracji politycznej. Znaczenie tego prawa dla zapewnienia poprawności funkcjonowania systemów demokratycznych znalazła wyraz w przepisach zakazujących cenzury.

Gwarancja i przestrzeganie prawa do wolności słowa są również niezbędne dla funkcjonowania mediów. Poziom wolności i pluralizmu w państwach jest monitorowany przez organizacje pozarządowe. Jednym z najbardziej znanych rankingów jest ten opracowywany przez organizację Reporterzy bez Granic – Światowy Indeks Wolności Prasy. Obejmuje on 180 państw. Polska najlepszą pozycję w tym rankingu uzyskała w 2015 roku, plasując się na 18 miejscu. W kolejnych edycjach wyniki uzyskane przez Polskę były gorsze. W 2021 roku uplasowała się na 64 miejscu, uzyskując najgorszy wynik w historii indeksu. Jak uzasadniano, powodem takiej lokaty było rosnące zagrożenie wolności polskich mediów i pluralizmu.

Konsekwencje rozwoju Internetu i technologii cyfrowych

Rozwój technologiczny i upowszechnienie się nowych technologii, w tym Internetu, zmienił uwarunkowania procesu komunikacji. Proces pozyskiwania informacji jest znacznie prostszy niż jeszcze kilka lat temu – wiedza jest oddalona od nas o jedno bądź kilka kliknięć. Nowe technologie dały nam także możliwość łatwiejszego utrzymywania kontaktów ze znajomymi dzięki portalom społecznościowym czy też korzystania z usług, jak np. e-goverment (e-administracja), które oferowane są przez platformy cyfrowe. Rozwój technologii zmienił styl korzystania z mediów (konsumpcji mediów). I tak np. dostęp do tradycyjnych mediów, takich jak prasa czy radio, uzyskujemy także z wykorzystaniem sieci, a granice pomiędzy poszczególnymi mediami zacierają się. Niekiedy powszechny dostęp i stałe podłączenie do sieci skutkować może negatywnymi konsekwencjami. Jednym z nich jest FOMO (Fear of Missing out) – strach przed odłączeniem od informacji, brakiem dostępu do Internetu, innym – uzależnienie od Internetu. Badania wykazują, że co trzeciemu nastolatkowi trudno jest funkcjonować bez smartfona.

Komunikacja z wykorzystaniem nowych technologii przynosi wiele korzyści, takich jak natychmiastowy dostęp do informacji, możliwość korzystania ze zróżnicowanych źródeł informacji i dostęp do nich w każdej chwili i prawie w każdym miejscu na świecie. Ich upowszechnienie wiąże się jednak także z negatywnymi konsekwencjami również i dlatego, że światowa sieć WWW jest środowiskiem, które trudno poddaje się kontroli. Jednym z wstępujących w niej negatywnych zjawisk jest dezinformacja.

Dezinformacja definiowana jest jako tworzenie, przedstawianie i rozpowszechnianie nieprawdziwych lub wprowadzających w błąd informacji. Informacje te dotyczą często istotnych społecznie kwestii, przez to zyskują zainteresowanie społeczne i wywołują niekiedy skrajne uczucia. Istotne jest to, że dezinformacja jest działaniem intencjonalnym. Celem dezinformacji jest osiągnięcie korzyści, np. gospodarczych, biznesowych, politycznych, społecznych lub wprowadzenie w błąd opinii publicznej przez co dojść może do szkody publicznej.

Dezinformacja to zmanipulowane lub sfabrykowane treści (np. poprzez podanie odmiennego kontekstu wydarzeń, błędne przypisanie źródła danych, podszywanie się pod wiarygodne źródło), zaliczane są do niej także teorie spiskowe i plotki. Niekiedy treściami wprowadzającymi w błąd mogą być również materiały satyryczne, które pozbawione kontekstu mogą powadzić do błędnej interpretacji treści. Informacje nieprawdziwe często rozpowszechniane są z wykorzystaniem nowych technologii. Wykorzystywane są do tego boty społeczne, sztuczna inteligencja czy trolowanie (agresywne, nieprawdziwe treści zamieszczane na forach internetowych służące sprowokowaniu, ośmieszeniu czy obrażeniu).

Schemat 2. Cechy dezinformacji

Elementami kampanii dezinformujących może być fake news, czyli pojedyncza, niezgodna z faktami, niedokładna i/lub zmanipulowana wiadomość. Utrudnia ona lub uniemożliwia szukanie wiedzy na temat wydarzeń czy faktów.

Zjawisko dezinformacji jest niebezpieczne. Szerzenie nieprawdziwych informacji może zagrażać bezpieczeństwu państw czy organizacji międzynarodowych, porządkowi społecznemu, ale negatywne konsekwencje dezinformacji mogą dotyczyć także każdego z nas. Przez dezinformację możemy bowiem zacząć budować nasze opinie na podstawie informacji nieprawdziwych lub wprowadzających w błąd, możemy mieć również problem z oceną wiarygodności źródła informacji. Zgodnie z wynikami badań Eurobarometru z 2019 roku blisko co czwarty Europejczyk uważa, że dezinformacja jest problemem dla demokracji, 2/3 uznaje, że stanowi problem dla państwa. Pocieszające jest to, że blisko 60% badanych zadeklarowała, że umie rozpoznawać fałszywe informacje w mediach (Eurobarometer 92, 2019).

Nie jesteśmy bezbronni wobec zjawiska dezinformacji. Pomocna jest edukacja medialna – nauka umiejętności posługiwania się mediami – w ramach której przekazywane są informację m.in. o tym, jak rozpoznawać informacje nieprawdziwe czy sprawdzać wiarygodność źródeł. W walce z informacjami nieprawdziwymi pomocna może być weryfikacja faktów (fact checking). Istotne jest byśmy informacji nie przyjmowali bezrefleksyjnie. Prawdziwość informacji możemy sprawdzić na wiele sposobów (schemat nr 3).

Schemat nr 3. W jaki sposób weryfikować informacje?

Podsumowanie

Komunikacja społeczna pozostaje podstawą naszego funkcjonowania. Odbywa się ona w zmiennym kontekście, który wpływa na to, jak proces ten przebiega i co go determinuje. Szczególne miejsce w tym procesie zajmują media, które gwarantują poprawne funkcjonowanie państw demokratycznych. Bez wolnych, niezależnych mediów i pełnionych przez nie funkcji demokracja nie mogłaby istnieć. Sprawia to, że stają się one obiektem szczególnego zainteresowania polityków, ale i innych podmiotów chcących wywierać wpływ na opinię publiczną za ich pośrednictwem. Procesowy charakter komunikacji społecznej związany jest również z rozwojem nowych technologii, dzięki którym łatwiej możemy komunikować się na odległość w czasie rzeczywistym, a także zmieniać rolę z odbiorcy na nadawcę. Współczesna komunikacja wiąże się jednak także z negatywnymi konsekwencjami – najbardziej znanym spośród nich jest dezinformacja. Znaczenie tej ostatniej wzrasta wraz ze zmianą stylów konsumpcji mediów i postępem technologicznym. Nie jesteśmy jednak bezbronni – weryfikacja danych i krytyczne podejście pozostaje najlepszym orężem wobec dezinformacji.