Struktura społeczna i jej zmiana

Współczesne społeczeństwa, czyli zbiorowości zamieszkujące dane terytorium, połączone więzami i wspólnymi instytucjami^[1](np. społeczeństwo polskie), tworzą z reguły bardzo rozbudowane struktury. W ich obrębie funkcjonują grupy różniące się wykonywanym zawodem, pozycją społeczną, poczuciem tożsamości czy podzielające odmienne systemy wartości i poglądów. Te struktury społeczne nie są jednak bezwzględnie stałe – wraz z przeobrażaniem się charakteru relacji międzyludzkich wewnętrzny układ społeczeństw potrafi się zmieniać. Pod wpływem przemian technologicznych, demograficznych, ekonomicznych czy ideologicznych w obrębie społeczeństw pojawiają się nowe grupy, inne znikają, jedne poglądy zyskują na znaczeniu, inne tracą. Współczesność często charakteryzowana jest przez pryzmat dynamicznych zmian struktur społecznych, wyznawanych norm, wartości i zwyczajów oraz wynikających z nich ról (zestawów formalnych i nieformalnych praw i obowiązków przypisanych określonej pozycji społecznej, np. rola społeczna matki) i instytucji społecznych.

Długofalowo te zmiany prowadzą do przekształcania społeczeństw – tworzenia nowych struktur i instytucji społecznych. Takie zmiany w ostatnich dekadach doprowadziły chociażby do ekspresji ruchów LGBTQ, wcześniej zaś przemiany społeczne doprowadziły do uznania praw kobiet (a zatem zmiany ich pozycji w społeczeństwie). Niektóre ideologie polityczne (np. konserwatyzm) podnoszą, że szybkie przeobrażenia są niebezpieczne, mogą bowiem prowadzić do nieprzewidywalnych skutków, dlatego postulują ich hamowanie. Inne zaś uważają je za naturalne, kolejne zaś (np. socjaldemokracja) podkreślają, że zmiany są niezbędne i trzeba je systemowo wspomagać.

Przekształcenia społeczeństw, ze względu na tempo i głębokość zmian można nazywać rewolucyjnymi bądź reformatorskimi. Rewolucje oznaczają całościowe, z reguły szybkie zmiany danego obszaru życia społecznego. Są dogłębne i prowadzą do „zerwania ciągłości”, czyli odcinania się od tego co było. Zmiany o charakterze reform oznaczają, że stopniowo, wraz z biegiem czasu nowe formy relacji społecznych zastępują stare, ale dzieje się to ewolucyjnie, etapowo i powoli.

Nowe ruchy społeczne

Platformami niosącymi te zmiany, czy to rewolucyjne, czy ewolucyjne, są często ruchy społeczne. O ruchach społecznych mówimy wtedy, gdy ludzie zbiorowo, podzielając cel, współdziałają na rzecz pewnej zmiany społecznej. Polski socjolog, Jan Szczepański (1913-2004), zaproponował podział ruchów społecznych analogicznie do form zmian społecznych na:

1. ruchy rewolucyjne – dążące do szybkich i głębokich zmian społecznych;

2. ruchy reformatorskie – których celem jest stopniowe doprowadzenie do przemian;

3. ruchy ekspresywne – czyli takie, które nie koncentrują się na dokonaniu zmian w strukturze społecznej, a jedynie na wyrażaniu pewnej postawy.

Bardzo często w literaturze przedmiotu podaje się symbolicznie rok 1968 jako moment, w którym doszło do głębokich przemian we współczesnych społeczeństwach Zachodu, rok 1968 uznaje się też za początek nowego etapu działania ruchów społecznych. Rok 1968 był rzeczywiście wyjątkowy, co ciekawe, po obu stronach Żelaznej Kurtyny – na Zachodzie miały miejsce rozległe demonstracje studentów francuskich i niemieckich, protesty Amerykanów przeciwko wojnie w Wietnamie i działalność ruchu praw obywatelskich pod przywództwem Martina Luthera Kinga; na Wschodzie doszło do stłamszenia Praskiej Wiosny w Czechosłowacji i protestów studenckich w ramach polskiego Marca oraz apogeum „rewolucji kulturalnej” w Chinach^[2]. Jednak porównywanie wydarzeń lat 60. XX wieku na Wschodzie i Zachodzie nie byłoby zasadne. Tzw. rewolucja 1968 r. utożsamiana z przemianami społeczno-obyczajowymi związana jest głównie z państwami Europy Zachodniej i USA. 

Wyjaśnienia wyjątkowości ówczesnych zmian obyczajowości w państwach Zachodu przynosi teoria postmodernizmu[3] dotycząca rewolucji w systemie wartości współczesnych społeczeństw. Teoria ta wskazuje, że powojenna młodzież, wychowana (w przeciwieństwie do pokolenia ich rodziców i dziadków) w trakcie boomu gospodarczego po II wojnie światowej, a więc w czasach stabilności i pewności ekonomicznej skupiała się bardziej na wartościach niematerialnych, niezwiązanych z przetrwaniem ekonomicznym. W latach 60. i 70. XX wieku w społeczeństwach Zachodu doszło zatem do transformacji wartości, nazywanej „cichą rewolucją”. Nowe pokolenia zaczęły kierować się raczej wartościami pozaekonomicznymi – wolnościami, swobodami, tolerancją, otwartością, aniżeli wartościami materialistycznymi. Tą teorią często tłumaczy się również charakter obecnych ruchów społecznych.

Niemiecki socjolog Claus Offe (1940) postrzega właśnie koniec lat 60. i początek lat 70. XX wieku jako moment powstania nowych ruchów społecznych, będących wynikiem kontestacji przez ówczesną młodzież zastanych systemów wartości. Zgodnie z teorią postmodernizmu, ówczesna młodzież zaczęła buntować się przeciwko rzeczywistości, ale nie jak wcześniej wokół haseł szeroko rozumianego bezpieczeństwa bytowo-ekonomicznego i wzrostu gospodarczego, a stylu życia i tożsamości. Uwaga młodzieży kierowała się na wartości postmodernistyczne. Sprzeciwiano się kolonializmowi, wyzyskowi ekonomicznemu, autorytaryzmowi, dyskryminacji kobiet, zachowawczemu systemowi wartości, podkreślano zaś rolę wolności (w tym w sferze seksualnej), swobody ekspresji, zerwania z dotychczasowymi hierarchiami społecznymi i normami obyczajowymi. W ten sposób rozwinęły się ruchy pacyfistyczne, ekologiczne czy feministyczne.

Ówczesne ruchy społeczne często inspirowały się myślą lewicową, były przy tym mniej hierarchiczne i sformalizowane. W przemianach społeczno-obyczajowych końca lat 60. pomógł nie tylko wspomniany rozkwit ekonomiczny, ale i rozwój możliwości kontrolowania rozrodczości (np. poprzez wprowadzenie do obiegu pigułek antykoncepcyjnych), co doprowadziło do zmian w sferze seksualności. Ruchy społeczne i przemiany lat 60. i 70. przyniosły zmiany w kulturze masowej, doprowadziły do zmian w sferze obyczajowości, zwiększyły mobilność społeczną.

Polityka protestu

Nasza osobowość, proces wychowania, edukacja i doświadczenia życiowe kształtują indywidualne systemy wartości politycznych, czyli tego co uznajemy za cenne, właściwe i pożądane zarówno w sferze zarządzania sprawami publicznymi, jak i w życiu prywatnym. Występujące między ludźmi różnice w wyznawanych wartościach powodują, jak widzimy, konflikty i odmienne wizje uprawiania polityki. Państwa demokratyczne najlepiej radzą sobie z zarzadzaniem różnorodnością postaw społecznych gdyż posiadają wbudowane mechanizmy współpracy, rządzenia przy uwzględnianiu poglądów większości, poszanowania praw mniejszości i legitymizowania władzy. Jednak obok form zarządzania tymi napięciami w ramach wyborów parlamentarnych i działań rządzących, również współcześnie występują, tzw. nienormatywne sposoby uprawiania polityki, czyli które wykraczają poza normy społeczne (są to działania naruszające pokojowe formy protestu) tj. gwałtowne protesty uliczne, nieposłuszeństwo obywatelskie, a nawet rewolucje.

W XXI wieku zauważamy zwiększoną liczbę protestów społecznych i nie jest to tylko efekt ich większej widoczności dzięki rozwojowi mediów społecznościowych, ale potwierdzony badaniami wzrost liczby buntów społecznych. Zwiększoną liczbę protestów tłumaczy się m.in. rozwojem technologii komunikacyjnych (nie chodzi tylko o większe usieciowienie obywateli i szybkość przekazu informacji, ale i o anonimowość przekazu), poczuciem powiększającej się nierówności społecznej czy dostrzeganiem zagrożeń klimatycznych. To wszystko ma miejsce przy zwiększającym się poziomie wykształcenia młodzieży a zatem większej świadomości społecznej i umiejętności ekspresji własnych poglądów.

W ostatnich kilku latach byliśmy świadkami m.in. protestów, czasem przeradzających się w długofalowe ruchy społeczne w:

• USA począwszy od 2014 r. związanych z powstałym w 2013 r. ruchem Black Lives Matter;
• Francji na przełomie 2018 i 2019 r., tzw. protesty tzw. żółtych kamizelek;
• Hongkongu w 2019 i 2020 r., wywołanych sprzeciwem wobec prawa ekstradycyjnego i ingerencji Chińskiej Republiki Ludowej w życie Hongkończyków;
• Chile w latach 2019-2022 w związku z sytuacją ekonomiczną;
• Indiach w 2020 i 2021 r., tzw. protesty farmerów;
• Polsce na przełomie 2020 i 2021 r. przeciwko zaostrzeniu przepisów dotyczących aborcji;
• Sri Lance w 2022 r. związane z kryzysem ekonomicznym i rządami klanu Rajapaksa.

Powyższe protesty, pomimo tego, że miały miejsce w bardzo różnych regionach świata, często współdzielą pewne cechy charakterystyczne zarówno co do powodów ich wybuchu, jak i taktyki protestujących. Współczesne protesty bardzo często charakteryzuje większa decentralizacja zarządzania w porównaniu do  ruchów XX-wiecznych. Brak centralnego kierownictwa jest możliwy m.in. dzięki rozwojowi technologii komunikacyjnych. Media społecznościowe odgrywają znaczną rolę zarówno na etapie organizacji protestów, jak i w późniejszym informowaniu o jego przebiegu. Działania on-line nie tylko ułatwiają działania off-line (tzn. protesty realne na ulicy a nie działania w internecie), ale też tworzą nową przestrzeń walki protestujących. Kolejną charakterystyczną cechą nowych protestów społecznych jest rozbudowana sztuka uliczna, która tworzy przestrzeń dla ekspresji haseł protestujących.

Ludzie różnią się wyznawanymi poglądami, wartościami i oczekiwaniami. Dlatego też, tam gdzie mieszkańcy będą mieli poczucie, że ich głos nie jest brany pod uwagę (np. będą mieli poczucie nieusprawiedliwionej gorszej pozycji własnej grupy), a okoliczności będą sprzyjać ekspresji (będą istnieć zasoby finansowe i osobowe, sieci kontaktów, wiedza, program zmiany, ale i określone zachowania władzy), nadal funkcjonować będą ruchy społeczne i zdarzać się będą protesty.

PYTANIA:

1. Czym jest zmiana społeczna?
2. Na czym polegało znaczenie „roku 1968” dla rozwoju nowych ruchów społecznych?
3. Co charakteryzuje obecne ruchy protestu?

^[1] Pamiętaj, że słowo „instytucja” w naukach społecznych nie oznacza budynku czy urzędu a utrwalone, powtarzalne sposoby zachowania, reguły postępowania, wzorce. Przykładem tak rozumianej instytucji może być chociażby forma małżeństwa charakterystyczna dla danego społeczeństwa.

^[2] Tzw. rewolucja kulturalna w Chińskiej Republice Ludowej, choć wywołana formalnie jako próba zwalczania zakamuflowanych działaczy antysocjalistycznych w łonie Komunistycznej Partii Chin oraz ruch dbałości o większy purytanizm ideologiczny, była w istocie brutalną kampanią inspirowaną przez Mao Zedonga, której celem było przywrócenie jego dominującej pozycji w partii. W imię zwalczania, zdaniem członków ruchu, zbyt mało ideologicznych działaczy komunistycznych doprowadziła do zamordowania milionów ludzi, prześladowań dziesiątek milionów, zrujnowania gospodarki oraz zniszczenia znacznej części materialnego dziedzictwa kulturalnego Chin sprzed epoki maoizmu.

[3] Samo pojęcie postmodernizmu występuje w kilku znaczeniach i stosuje się je w filozofii, sztuce czy architekturze. Odnosi się do odrzucenia dziedzictwa Oświecenia, w filozofii oznaczać będzie przekonanie o subiektywności wszelkich haseł, braku możliwości obiektywnego poznania, społecznym konstrukcjonizmie i płynności idei. W sztuce postmodernizm przejawia się brakiem jednolitego stylu, kontekstowością a nawet pastiszem.